Μαρία Λαϊνά (πρόλογος – επιλογή), επιμ. Πέτρος Γκολίτσης
Η ανθολογία Ξένη ποίηση του 20ού αιώνα, με ανθολόγο τη Μαρία Λαϊνά εκδίδεται τρίτη φορά. Η πρώτη ήταν το 2000 από τις εκδόσεις Λωτός (111 ποιητές), η δεύτερη το 2007 από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα (111 ποιητές) και η τρίτη το 2021 από τις εκδόσεις Ρώμη με την προσθήκη πέντε ακόμη ποιητών: του Γέιτς, της Τσβετάγιεβα, του Ταρκόφσκι, του Ναούμ και του Στανέσκου.
Η εργασία του ανθολόγου, ακόμη και όταν πρόκειται να επιλέξει ποιήματα γραμμένα στη μητρική του, ούτως ή άλλως είναι δύσκολη, αφού απαιτεί από αυτόν να παίρνει διαρκώς μια απόφαση. Ο ανθολόγος πρέπει να αποφασίσει ποια και πόσα ποιήματα θα συμπεριλάβει απ’ τον κάθε ποιητή, καθώς και ποιους ποιητές θα συμπεριλάβει. Η κατάσταση γίνεται ακόμη πιο περίπλοκη, όταν χρειάζεται ν’ αποφασίσει για την ποιότητα των μεταφράσεων. Συνεπώς, όσο κι αν η Λαϊνά ισχυρίζεται στον πρόλογο του βιβλίου πως το αποτέλεσμα οφείλεται στην εργασία άλλων που τη βρήκε έτοιμη, ο κόπος ενός τέτοιου πονήματος δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητος. Η ανθολόγος καταφέρνει να μας ταξιδέψει με όχημα την ποίηση από τη Φινλανδία ώς την Αργεντινή, επιλέγοντας ποιήματα από τις καλύτερες στιγμές των δημιουργών μέσω της μετάφρασης άξιων μεταφραστών. Πρόκειται για βιβλίο αναφοράς της μεταφρασμένης ποίησης στα ελληνικά.
Η ανθολογία ξεκινάει με ποιήματα του Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέιτς (Ιρλανδία), που γεννήθηκε το 1865 και τελειώνει με ποιήματα της Ελίζαμπεθ Ρύνελ (Σουηδία), που γεννήθηκε το 1954. Το μάτι της ανθολόγου διατρέχει περίπου έναν αιώνα, τον 20ό αιώνα της σύγχρονης ιστορίας, που χαρακτηρίστηκε από τον Α΄ Παγκόσμιο, την Οκτωβριανή Επανάσταση, τον Ισπανικό Εμφύλιο, τον Β΄ Παγκόσμιο και το Ολοκαύτωμα, τους Πολέμους της Αλγερίας, του Βιετνάμ, της Κορέας, τους Πολέμους του Κόλπου και της Γιουγκοσλαβίας. Οι ποιητές της ανθολογίας γεννήθηκαν και έζησαν –αρκετοί είναι εν ζωή και εξακολουθούν να γράφουν–, σε αυτή την ιστορική περίοδο, την περίοδο των πολέμων με «Π» κεφαλαίο. Πολλοί ήρθαν αντιμέτωποι με τη φρίκη της Ιστορίας, με αποτέλεσμα η ζωή και ο θάνατός τους να καθοριστούν από αυτήν. Κάποιοι πολέμησαν στον Μεγάλο Πόλεμο, άλλοι συμμετείχαν με την πλευρά των Δημοκρατικών στον Ισπανικό Εμφύλιο, άλλοι αγωνίστηκαν κατά του φασισμού στον Β΄ Παγκόσμιο και άλλοι αυτοκτόνησαν.
Η ανθολογία περιλαμβάνει τους ογκόλιθους της ποίησης του 20ού αιώνα, πολλοί από αυτούς νομπελίστες, ποιητές που θεμελίωσαν και εκπροσώπησαν τα νεότερα λογοτεχνικά ρεύματα. Υπάρχουν, ωστόσο, και λιγότερο γνωστοί, όπως για παράδειγμα ο Αγκοστίνο Νέτο από την Αγκόλα ή η Νοτιοαφρικανή Ίνγκριντ Τζόνκερ που έγραφε στα afrikaans. Οι αγγλόφωνοι μάλλον υπερτερούν, όπως άλλωστε ισχύει και στον δυτικό κανόνα. Μελετώντας την ποίηση που γράφτηκε σ’ ένα τόσο μεγάλο εύρος χρόνου, η ανθολόγος αναπόφευκτα συναντιέται με κάθε νεωτερικό ρεύμα που δημιουργήθηκε τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο και άφησε πίσω του τον ρομαντισμό. Ξεκινώντας από τον συμβολιστή Γέιτς, που θέλησε να συνδυάσει τον ρομαντισμό με τον ρεαλισμό, συνεχίζει με τον εικονισμό της Έιμυ Λόουελ, τον συμβολιστή Βαλερύ, τον λυρικό Ρίλκε, τον φουτουριστή Μαρινέττι, τον πρόδρομο του σουρεαλισμού Απολλιναίρ, τον πρόδρομο του μοντερνισμού Ουίλλιαμς, τους μοντερνιστές Πάουντ, Πεσσόα, Τρακλ, τον φουτουριστή και μοντερνιστή Ουγκαρέττι και την ηγετική φυσιογνωμία του μοντερνισμού, τον Έλιοτ. Συνεχίζει με ποιήματα του Κάμμινγκς, του ντανταϊστή και υπερρεαλιστή Ελυάρ, και, φυσικά, με ποιήματα του Μπρετόν, του κύριου θεμελιωτή του υπερρεαλιστικού κινήματος. Παρακάτω, διαβάζουμε τον λυρικό Μοντάλε, τον πρωτεργάτη του υπερρεαλισμού Αραγκόν, τον εμβληματικό Μπρεχτ, αλλά και τον Κουαζίμοντο, τον Χικμέτ, τον Μίλος, τον Παζ, τον Τόμας, τον Τσέλαν, τον Χέρμπερτ, τη γενιά των μπητ και τον Γκίνσμπεργκ, φτάνοντας ώς τη Μανσούρ, τη Σέξτον, τον Μοντάγκιου, την Πλαθ, τον Στραντ και τον Σίμικ.
Η ισπανική είναι η γλώσσα που μιλιέται πιο πολύ από την αγγλική στον κόσμο, παρότι η δεύτερη παραμένει η lingua franca. Ενδεικτικά αναφέρω πως στην ανθολογία περιλαμβάνονται οχτώ ισπανοί ποιητές (Αλεϊξάνδρε, Αλμπέρτι, Γκιλλιέν, Λόρκα, Ματσάδο, Μπιέντμα, Μπρίνες, Χιμένεθ), ένας Καταλανός (Εσπρίου) και πέντε ισπανόφωνοι (Μπόρχες, Νερούδα, Παζ, Πάρρα, Ταμπλάδα). Επιπλέον, περιέχονται πέντε σημαντικοί ρώσοι ποιητές, άρρηκτα συνδεδεμένοι με τα συνταρακτικά γεγονότα που συνέβησαν στη χώρα τους: Αχμάτοβα, Μαγιακόβσκι, Μάντελσταμ, Αρσένι Ταρκόφσκι, Τσβετάγιεβα.
Σύμφωνα με τη γενετική γραμματική, όπως τη θεμελίωσε ο Τσόμσκι, η γλώσσα είναι ένα βιολογικό/γνωσιακό σύστημα, έμφυτο ως ικανότητα. Η τέχνη της ποίησης δίνει την εντύπωση πως λόγω της εγγενούς λειτουργίας της γλώσσας και της εγγύτητας της λειτουργίας δύναται να αξιολογηθεί εύκολα, αλλά στην πραγματικότητα η αξιολόγησή της είναι, κατά τη γνώμη μου, δυσκολότερη απ’ ό,τι στις υπόλοιπες τέχνες. Το γεγονός πως γεννιόμαστε γνωρίζοντας σχεδόν τη μητρική μας, δεν σημαίνει πως μπορούμε να διακρίνουμε την υψηλή γλώσσα. Και η ποίηση είναι υψηλή γλώσσα. Η Λαϊνά ως ανθολόγος (αλλά και ως ποιήτρια η ίδια) με τις επιλογές της αποδεικνύει πως έχει κατακτήσει το αισθητήριο της υψηλής γλωσσικής ικανότητας, επιστρατεύοντας ό,τι καλύτερο είχε στη διάθεσή της από μεταφράσεις. Στο βιβλίο βρίσκουμε μεταφράσεις του Παπανικολάου, του Σεφέρη, του Ελύτη, του Εγγονόπουλου, του Σινόπουλου, της Ρουκ του Αναγνωστάκη, του Αλεξάνδρου, του Παπαδίτσα, του Γονατά, του Χιόνη, του Πλωρίτη, της Χατζηλαζάρου, της Μελισσάνθης και πολλών νεώτερων ποιητών και μεταφραστών: εκλεκτές συνομιλίες κόσμων.
Μια κοινωνιολογική παρατήρηση σχετικά με την ανθολογία αφορά τη μικρή παρουσία των γυναικών στην ποίηση του 20ού αιώνα. Το ίδιο ισχύει και για τις μεταφράσεις στα ελληνικά, αν και σ’ αυτό το κομμάτι υπάρχει δυναμικότερη συμμετοχή των γυναικών. Προφανώς, τον 20ό αιώνα η θέση της γυναίκας στα γράμματα και τις τέχνες δεν ήταν αυτή που της άξιζε, και ειδικά ως προς τη θεσμική αναγνώριση. Εντυπωσιάζει το γεγονός πως από τους 116 ποιητές της ανθολογίας μόνο οι 15 είναι γυναίκες, γυναίκες που κατάγονται από τις ΗΠΑ (όχι όμως Αφροαμερικανίδες, όπως η Κλίφτον ή η Αγγέλου), από τη Βρετανία, την τέως ΕΣΣΔ και τη Σκανδιναβική Χερσόνησο. Διανύοντας πλέον μια μετανεωτερική, και μάλλον δυστοπική εποχή, ο 21ος αιώνας μοιάζει να μην μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την ενεργή συμμετοχή των γυναικών. Θεωρώ πως αν στο μέλλον κάποιος θελήσει να ανθολογήσει τους ποιητές και τις ποιήτριες που γεννήθηκαν στο γύρισμα του αιώνα και διακρίθηκαν στα γράμματα, οι μιλένιαλς ποιήτριες θα είναι περίπου οι μισές.
Πρώτη Δημοσίευση: Περιοδικό καρυοθραύστις, τεύχος 10-11